گولاگ کجاست؟ اسرار اردوگاه کار اجباری استالین

گولاگ کجاست؟

گولاگ رابرای اولین بار الکساندر سولژنیتسین به گوش جهانیان رسوند. کسی که بعد از هشت سال تجربه مرگبار موفق شده بود از اردوگاه های کار اجباری اتحاد جماهیر شوروی فرار بکند. مجموعه خاطرات صدها نفر از زندانیان این اردوگاه ها به صورت کتابی به نامه مجمع الجزایر گولاگ چاپ شد. بعد از این کتاب بود که دنیا با اعماق جنایت های استالین در این اردوگاه ها آشنا شد. البته اصطلاح گولاگ در ابتدا برای توصیف نظام جزایی شوروی ابداع شد. ولی کاربرد اون برای اردوگاه های کار اجباری معنای متفاوتی در ذهن مردم ایجاد کرد.

گولاگ یعنی چی؟

مردم شوروی معمولا از کلمه لاگریا (اردوگاه ها) برای اشاره به سیستم کیفری استفاده می کردن. گلمه گولاگ در واقع به معنای مدیریت ارودوگاه های کار است. «GULag» املای صحیح مخفف Главное управление лагерей (Glavnoye Upravleniye Lagerei؛ «اداره اصلی اردوگاه‌ها»است. 

این ساختار در دهه 1930 به عنوان بخشی از وزارتخانه ای به نام کمیساریای خلق برای امور داخلی یا به طور خلاصه NKVD، ایجاد شد. این برای مردم روسیه برابر با شکل گیری یک کلمه وحشتناک دیگر بود که برای چندین سال نتیجه ای جز مرگ و آوارگی نداشت. با این حال گویا اولین اردوگاه های کار اجباری قبل از شکل گیری گولاگ و این کمیسیاری به وجود آمده بود.

گولاگ چه زمانی و چه مدت کار کرد؟

اولین اردوگاه ها پس از انقلاب 1917 در روسیه پدیدار شد. بلشویک ها تصمیم گرفتند به دنبال خلاصی از شر همه مخالفان بودن و آنها را در یک مکان جمع کردند. “راحت ترین” مکان برای این کار صومعه ها بود. این ساختمان ها که با دیوارهای بزرگ احاطه شده بودند و اتاق های کوچک زیادی داشتند، از نظر فیزیکی برای تبدیل شدن به زندان آماده بودند.

صومعه سولووتسکی جزو اولین صومعه هایی بود که به کمپ تبدیل شد. صومعه ای در مجمع الجزایر سولووتسکی در دریای سفید در شمال روسیه. جایی بسیار دورتر از تمدن که فرار از اون تقریبا غیر ممکن بود. این اردوگاه ها در ابتدا فقط یک زندان بودند و خبری از کار اجباری در آنها نبود.

وقتی که استالین قدرت خودش را در اوایل دهه 1930 تقویت کرد، اصل «اصلاح» مردم از طریق کار را اجرا کرد. به همین خاطر اردوگاه های زندان به اردوگاه های کار اجباری تبدیل شدن. کمی بعد یک کارآفرین سابق – و یک زندانی سابق سولووتسکی – نفتالی فرنکل، سیستمی را برای استفاده مؤثر از زندانیان به عنوان نیروی کار رایگان ارائه کرد که اتفاقا مورد استقبال قرار گرفت. این یعنی گسترش اردوگاه ها و به کار گرفتن زندانی های بیشتر. 

این اردوگاه ها تا زمان مرگ استالین پابرجا ماند. بعد از مرگ استالین عفر گسترده ای صورت گرفت. ولی کماکان بسیاری از مردم تا سال ها در این اردوگاه ها زندگی می کردند.

چند اردوگاه کار اجباری در اتحاد جماهیر شوروی وجود داشت؟

ساختار هیولایی گولاگ در طول تاریخ خود شامل حدود 30000 محل بازداشت بود. وقتی که بنا به هر دلیلی بعضی از آنها تعطیل میشدند، بلافاصله تعدادی در گوشه دیگری از کشور ظاهر می شدند. گره خوردن فعالیت گولاگ ها با ساختار اقتصادی وضعیت آنها را پیچیده کرده بود.

برای مثال، اولین پروژه ساختمانی عظیم که توسط زندانیان گولاگ تکمیل شد، کانال دریای سفید-بالتیک بود. این ساخت و ساز توسط بخش اردوگاه Belomorsko-Baltiysky هدایت شد. بعدها اردوگاه های زیادی در خاور دور ظاهر شدند. اردوگاه های بدنام کولیما مسئول ساخت زیرساخت ها، استخراج سنگ معدن و حتی آزمایش مواد رادیواکتیو خطرناک بودند.

اردوگاه های دیگر به کارهای ساختمانی، چوب بری، ماهیگیری، خیاطی، کشاورزی، کفش سازی و بسیاری از تولیدات دیگر مشغول بودند. اردوگاه ها در طول جنگ جهانی دوم به کار خود ادامه دادند و مسئول پشتیبانی نیروهای ارتش سرخ بودند.

اطلاعات بیشتر در مورد هشت مورد از شیطانی ترین اردوگاه های گولاگ را اینجا بخوانید.

چند نفر به اردوگاه های کار اجباری استالین فرستاده شدند؟

طبق آمار موزه تاریخ گولاگ، از دهه 1920 تا 1950 بیش از 20 میلیون زندانی در اردوگاه ها نگهداری می شدند. در مجموع بیش از 1 میلیون نفر در آنجا جان باختند. بیشترین تعداد زندانیان در سال 1941 بود – حدود 1.5 میلیون نفر.

طبق منابع آماری مختلف، این افراد 10 درصد کل اقتصاد شوروی را تشکیل می دادند. به عنوان مثال، 70 درصد از کل قلع در اتحاد جماهیر شوروی توسط زندانیان گولاگ استخراج می شد. شهرهایی در سیبری و خاور دور مانند ورکوتا، ماگادان، کومسومولسک-آن-آمور در مکان‌های اردوگاه‌های سابق گولاگ توسط زندانیان تأسیس شدند. جایی که پس از آزادی زندانی ها گویا جایی برای برگشت نداشتند و تصمیم گرفتند در همین محل سکونت بکنند.

نه شهرت و نه جوایز یا موقعیت ویژه هیچ کدام مانع رفتن یک روس به گولاگ نمی شد. در میان زندانیان نویسندگان، فرماندهان ارتش، رهبران حزب کمونیست، دانشمندان و مهندسان مشهور فراوان بودند. حتی مراکز تحقیقاتی ویژه‌ای در زندان ها وجود داشت و پروژه های موفقی توسط آنها انجام شد.

چرا مردم را به گولاگ می فرستادند؟

بعد از انقلاب، بلشویک ها اعضای احزاب سیاسی مخالف، افراد اصیل، دانشمندان، نمایندگان روشنفکران، کشیشان، افسران، دهقانان ثروتمند و بسیاری دیگر را دستگیر کردند.

در طول پاکسازی بزرگ استالین، قصد داشت تا از شر انواع «دشمنان عمومی» از دهقانان ثروتمند سابق و کسانی که به طور بالقوه می توانستند با آنها ارتباط داشته باشند خلاص شود. در اواخر دهه 1920، قانون مجازات اتحاد جماهیر شوروی ماده 58 را تصویب کرد و جرائم جدیدی را تعریف کرد: خیانت، تبلیغات ضد شوروی، جاسوسی و غیره. بیش از 3 میلیون نفر تنها بر اساس این ماده محکوم شدند. 

حتی یک شوخی بی ملاحظه می توانست به قیمت آزادی مردم تمام شود. یوجنیا گینزبورگ بیست سال را در اردوگاه گذراند و در کتاب خود به نام سفر به گردباد، درباره هم بند خود، آنا 28 ساله احل مسکو میگفت. کسی که درست از روی تخت خوابش به زندان منتقل شد. او در ابتدا متوجه دلیل دستگیری خود نشد. تا اینکه فهمید به خاطر دو جوک سیاسی به 7 سال زندان محکوم شد. هر جوک 3.5 سال.

علاوه بر این، بستگان و فرزندان افراد زندانی نیز به احتمال زیاد دستگیر می شدند. برخی از فرزندان زندانیان نیز به گولاگ فرستاده می شدند، در حالی که کودکانی که در آنجا به دنیا آمده بودند از والدین خود جدا شدند. بسیاری از این افراد با سرنوشتی تلخ روبرو شدند. 

با این حال، فقط زندانیان «سیاسی» نبودند که به گولاگ فرستاده می شدند. حتی مجرمان عادی هم به اردوگاه‌های کار فرستاده می شدند. افراد فرهیخته اغلب با دزدان و قاتلان هم بند می شدند که این کار به نوعی مجازات مضاعف حساب می شد.

چرا گولاگ اینقدر افتضاح بود؟

«همه ما از غذای پادگان خسته شده بودیم. هر بار که سوپ را در وان‌های روی بزرگ که روی میله‌ها آویزان بود می‌آوردند، همه ما را به گریه می انداخت. از ترس رقیق شدن سوپ آماده گریه بودیم. و وقتی معجزه ای رخ داد و سوپ غلیظ میشد، باورمان نمیشد و آن را تا حد امکان آهسته میخوردیم. اما حتی با سوپ غلیظ در معده گرم، درد مکیدن باقی می ماند. ما برای مدت طولانی گرسنه بودیم تمام عواطف انسانی – عشق، دوستی، حسادت، نگرانی برای همنوعان، شفقت، اشتیاق به شهرت، صداقت – گوشتی را که در این «روزه‌های» طولانی از بدن ما ذوب شده بود، با خود برده بود.» این تنها یکی از نقل قول های وحشتناک از داستان های کولیما وارلام شالاموف است که او از تجربه خود نوشته است.

چندین کتاب دیگر درباره سرکوب‌های گولاگ و استالین وجود دارد، با این حال اکثر آنها تا پرسترویکا (اصلاحات گورباچوف) یا حتی دهه 1990 در اتحاد جماهیر شوروی ممنوع بودند. اولین داستانی که این موضوع را در بر می گرفت در سال 1962 منتشر شد و آن یک روز سولژنیتسین اثر ایوان دنیسوویچ بود.

پس از آن تمام کشور متوجه شدند که مردم در اردوگاه ها در شرایط غیرانسانی زندگی می کنند. تنها هدف زنده ماندن بود. غذای ضعیف، همانطور که شالاموف توصیف کرد، با سرمای شدید همراه بود، زیرا اردوگاه ها اغلب در شمال قرار داشتند و مردم با پوشیدن لباس های سبک بیرون کار می کردند. زندانیان مجبور بودند برنامه ای روزانه را دنبال کنند که اجرای آن تقریباً غیرممکن بود و اگر کسی این کار را نمی کرد، ممکن بود از جیره غذایی محروم شود. در همین حال، اردوگاه ها اغلب مملو از شپش بود، در حالی که عدم رعایت بهداشت و درمان پزشکی باعث بیماری، همه گیری و مرگ و میر می شد.

از دست دادن انسانیت در چنین شرایطی آسان بود. برخی از افراد با نوشتن نامه به خانواده خود سعی می کردند دیوانه نشوند. به عنوان مثال، برخی از پدران حتی سعی کردند فرزندان خود را از طریق نامه آموزش دهند. با این حال، بسیاری از مردم اجازه دریافت پاسخ ها را نداشتند. بسیاری از خانواده ها نمی دانستند اعضایشان کجا نگهداری می شوند و حتی زنده هستند یا نه.

گولاگ برای روسیه مدرن چه معنایی دارد؟

گولاگ نه تنها در روسیه، بلکه در سراسر جهان به بخشی از فرهنگ عامه تبدیل شده است. “او را به گولاگ بفرست” یک توهین رایج در اینترنت است. بازی ویدیویی Call of Duty: Modern Warfare 2 دارای ماموریتی با عنوان “Gulag” است که در قلعه ای شبیه اردوگاه واقعی شوروی اتفاق می افتد. طبق طرح، در قرن 18 در کامچاتکا تأسیس شد و در زمان اتحاد جماهیر شوروی و جنگ جهانی سوم (که در بازی اتفاق می افتد) زندانیان در آنجا نگهداری می شدند. و سپس مورد حمله آمریکایی ها قرار می گیرد تا سربازانشان را نجات دهند.

با این حال، هنوز هم برای بسیاری از روس ها موضوعی فوق العاده حساس است. بسیاری از خانواده ها در روسیه خویشاوندانی دارند که دهه ها را در اردوگاه ها گذرانده اند یا حتی در آنجا جان باخته اند. بنابراین مردم به کند و کاو تاریخ ادامه می دهند و در مورد گذشته خانواده خود تحقیق می کنند، زیرا اکثر اسناد گولاگ تا دهه 1980 طبقه بندی شده بودند.

نویسندگان معاصر روسیه نیز به کاوش در این موضوع ادامه می دهند. از برجسته‌ترین رمان‌های اخیر درباره گولاگ می‌توان به کتاب صومعه نوشته زاخار پری‌پین و کتاب هوانورد نوشته یوجین وودولازکین اشاره کرد. فیلم‌های مربوط به گولاگ، چه فیلم‌های بلند و چه مستند، همچنان ظاهر می‌شوند.

چندین مؤسسه در روسیه مشغول تحقیق در تاریخ گولاگ، آرشیو گذشته آن و ارائه آن به نسل های جوان هستند تا این صفحه عمیقاً آسیب زا و تاریک تاریخ هرگز فراموش نشود.