معماری کلیسای ارتدوکس روسیه در نگاه اول بسیار پیچیده و عجیب به نظر می رسد. ولی با کمی دقت می توان متوجه ساختار منظم آن شد و به الگویی مشترک در بین این کلیساهای متنوع در سراسر دنیای ارتدوکس رسید.
در این مقاله به طور مفصل تک تک عناصر معماری کلیسای ارتدوکس را باهم بررسی می کنیم. پس اگر قصد دارید در سفر به روسیه اطلاعات باارزشتان را به رخ همسفرها بکشید، یا وقتی به عنوان راهنمای تور در لابی هتل منتظر تاکسی یا اتوبوس هستید درباره کلیسایی که از پنجره هتل دیده می شود برای مسافرانتان صحبت کنید، تا انتهای این مقاله را مطالعه کنید.
عناصر اصلی معماری کلیسای ارتدوکس
گنبد
معمولی ترین و قابل تشخیص ترین عنصر کلیسای ارتدوکس گنبدی است که با یک صلیب هشت پر تاجگذاری شده است. متداول ترین فرم آنها، گنبدهای پیازی شکل هستند. در طی چندین سال برگزاری تور روسیه، یکی از اصلی ترین سوالات مسافران کنجکاو دلیل فرم پیازی گنبد کلیساهای روسیه بود (گنبد شماره 3). بر اساس تجربه اکثر موارد عوامل طبیعی و محیطی باعث شکل گیری فرم کالبدی ساختمان های مختلف می شوند. در روسیه سرد و برفی هم این فرم پیازی شکل گنبد ها مناسب ترین حالت هست تا مطمئن شوند برف های سنگین به راحتی از روی آن سر می خورند. اگر سفر زمستانی به روسیه داشته باشید حتما متوجه خواهید شد که در سنگین ترین بارش برف هم گنبدهای کلیسا با کمترین میزان برف در دورنمای شهرهای روسی خود نمایی می کنند.
دلیل دیگر فرم پوست پیازی در معماری کلیسای ارتدوکس روسیه، بحث اعتقادی آن است. معماران قدیمی روس این فرم گنبدها را از شعله شمع مقدس در کلیسا الگوبرداری کرده اند.
گنبدهای پیاز شکل در روسیه بعد از ساخت کلیسای جامع سنت باسیل یعنی نیمه قرن شانزدهم میلادی گسترش پیدا کردند. تا قبل از آن و در دوران بعد از حمله مغول در قرن های 12 و 13 گنبدهایی با شکل کلاه خود در کلیساهای روسیه رایج بود. (گنبد شماره 2)
از اواخر قرن 16 تا 17 کلیساهای سقف چادری با گنبدهای طلایی بر روی آن رایج شدند. این کلیساها اغلب دارای برج های ناقوس سقف چادری بودند که به آنها متصل می شدند.
در سال های بعد نیز گنبدهای کروی شکلی هم ساخته شدند که نمادی از ابدیت در معماری کلیسای ارتدوکس هستند.
رنگ گنبدهای کلیساهای ارتدوکس
گنبدهای کلیساهای ارتدوکس از نظر رنگ نیز دارای تنوع گسترده ای هستند. در واقع می توان هر رنگ را دارای نماد و مفهومی متفاوت در معماری کلیسای ارتدوکس روسیه دانست.
- گنبدهای طلایی به معنای تقدیم کلیسا به مسیح است.
- گنبدهای آبی پرستاره کلیسا را به مادر خدا تقدیم کرده است.
- گنبدهای نقره ای نشان دهنده مقدسین است.
- گنبدهای سیاه بیشتر در صومعه ها دیده می شوند.
تعداد گنبدهای کلیساهای ارتدوکس
تعداد گنبدها در کلیساهای ارتدوکس بسیار مهم و هرکدام به عددی مقدس در مسیحیت مرتبط می شود.
- سه گنبد نماد تثلیث مقدس است.
- پنج گنبد نماد عیسی مسیح و چهار انجیل است.
- نه گنبد نشانه تعداد سطوح در سلسله مراتب فرشتگان است.
- 13 گنبد نماد مسیح و حواریون است.
- 25 گنبد نماد تعداد پیامبران عهد عتیق است.
- حتی در مواردی نادر تعداد 33 گنبد در معماری کلیسای ارتدوکس دیده می شود که نشان دهنده تعداد سال های زندگی مسیح است.
- البته اعداد دیگری مانند 11 و 15 هم دیده شده است که می توان آنها را به عنوان استثناء در نظر گرفت.
استوانه زیر گنبد
گنبد بر روی یک بنای استوانه ای قرار می گیرد که در اکثر موارد از خود گنبد بزرگتر است. بیشتر استوانه ها دارای دهانه های کوچک در اطلاف هستند که این فرم طراحی در معماری کلیسای ارتدوکس منبع نور بسیار خیره کننده ای را در داخل کلیسا ایجاد می کند.
البته در مواردی گنبد روی استوانی های یکپارچه و بدون پنجره استوار می شود که به آن شیا (گردن گنبد) گفته می شود.
مکعب کلیسا (بدنه اصلی)
حجم اصلی کلیسا عمدتا به شکل مکعب است. البته الزامی به رعایت چنین فرمی دیده نمی شود. و این فرم با تغییر ابعاد می تواند تغییر بکند. همچنین کلیساهایی با مکعب هشت ضلعی وجود دارند که در زبان روسی وسمریک (هشت ضلعی) نامیده می شوند.
بعضی کلیساها هم فرمی ترکیبی و چندلایه دارند که یکی از ترکیب های پر طرفدار فرم هشت ضلعی بر روی مکعب است.
اپسی
حجم اصلی کلیسا می تواند دارای انواع الحاقات معماری باشد. اصلی ترین الحاقات بنا در معماری کلیسای ارتدوکس روسی اپسی است. این برآمدگی نیم دایره ای است که محراب کلیسا را در خود قرار داده است. ارتفاع آن کمی کمتر از حجم اصلی کلیسا است.
از نظر تعداد هم کلیساهای تک اپسی، سه اپسی و حتی پنج اپسی (مانند کلیسای جامع درمیشن در کرملین مسکو) وجود دارند.
زاکومارا (شبکه) و کوکوشنیک
یکی از ویژگی های مهم معماری کلیسای ارتدوکس روسیه، زاکومارا یا همان شبکه قوسی است (شماره 1). عنصر نیم دایره ای شکل بخش های اصلی دیوار کلیسا را تاجگذاری می کند. این شیروانی ها نشان دهنده وجود سقف قوس دار در طراحی داخلی کلیسا است.
البته در برخی موارد هم شیروانی های کاذب دیده می شوند که فقط جنبه تزئینی دارند. این شیروانی ها عمدتا در سبک اوزوروچیه یا همان نسخه روسی سبک باروک دیده می شود.
پریاسلو و پیلاستر
بخش عمودی دیواری که روی آن با شیروانی تاج گذاری شده است پریاسلو نامیده می شود. اغلب ستون های تزئینی به نام پیلاستر بین پریاسلاهای دیده می شوند که خط شیروانی قوسی شکل تا روی آنها ادامه می یابد.
سنتوری
برخی از کلیساها به سبک کلاسیک به جای شیروانی دارای پیشانی با نمای مثلثی هستند.
ایوان
ایوان یک بال محصور یا نیمه محصور کلیسا است. این فضا به طور سنتی محل حضور کسانی است که بیماری یا معلولیت دارند و قصد دریافت صدقه و کمک دارند.
نمازخانه در معماری کلیسای ارتدوکس روسیه
نمازخانه جانبی فضایی الحاق شده به بدنه اصلی کلیسا است که در آن یک محراب اضافی برای عبادت قرار گرفته است. هر نمازخانه جانبی یک گنبد اختصاصی برای خود دارد. به طور مثال کلیسای جامع سنت باسیل هشت نمازخانه جانبی است. اینها در کنار نمازخانه اصلی یعنی نمازخانه شفاعت مادر خدا 9 نمازخانه را تشکیل می دهند (یادتان هست 9 گنبد نماد چه بود؟). درباره نام این کلیسا هم بهتر است بدانید فقط یکی از نمازخانه های فرعی به احترام واسیلی مقدس نامگذاری شده است ولی مردم کل کلیسا را به این نام می شناسند.
